(...)
| |
| |
Uo jynzyku ¶lùnskym
Èym je jynzyk ¶lùnski
Jynzyk ¶lùnski, kery zwany je tyž ¶lùnskym djalektym, gwarùm, godkùm abo mowùm, je uorginalnym jynzykym regjùnalnym ¦lùnska. Noležy uùn do jynzykùw uod zachodñich Suowjanùw s grupy lechickij do kupy s jynzykym polskym, kašubskym a pouabskym. Krùm grupy lechickij w¶rùd jynzykùw uod zachodñich Suowjanùw wyrùžñùmy tyž grupa èesko-suowacko (jynzyk èeski, knaanic, morawski i suowacki) uoroz ñywjelgo grupa serbo-uužycko (jynzyk dolno i gùrno uužycki). Jynzyki suowjañske d¼elymy poza zachodñimi tyž na wschodñy (kere wystympujùm na wschùd uod grañicy Polski) i pouedñowe (na pouedñy uod grañicy Mad¼arùw). Jynzyk je potoènym mjanym. Naukowe mjano do wšyjstkych jynzykùw to je djalekt (djalekt polski, djalekt angelski, djalekt ¶lùnski itd.). Ñypoprawnym mjanym do jynzyka/djalekta ¶lùnskigo je gwara, bo gwara to je lokalno, zawynžùno do jydnyj abo poru w¶i, uodmjana jynzyka wystympujùncygo na šyršym uobšaøe, a ¶lùnski je jynzykym wystympujùncym w coukym rygjùñy i d¼elùncym ¶e na miñimùm kilkano¶æe skatalùgowanych lokalnych uodmjan gwarowych.
Wpuyw inkšych jynzykùw na ¶lùnski
Uobecny jynzyk ¶lùnski je gùrno¶lùnskùm uodmjanùm jynzyka w kerym godauo ¶e na teryñy coukigo ¦lùnska. Dolno¶lùnsko, fest zgermañizowano uodmjano praktyèñy zañikua po II wojñy ¶wjatowyj, kedy to dolno¶lùnsko ludno¶ mješkajùnco sam uod wjekùw wy¶edlùno, jako ñymjecko, zastympujùnc jùm pøibyšùma s Polski. ¦lùnski jak koždy jynzyk ewoluowou na pøestøyñi wjekùw, a wpuyw na jigo rozwùj, krùm kulturowych i cywilizacyjnych, mjouy zmjany pøinoležno¶æi pañstwowyj terynùw ¦lùnska. ¦lùnsk po uokre¶e wolnych plymjùn pøed pùnad ty¶ùncym lot, wšed pod panowañy pjyrwšygo pañstwa suowjañskigo - Wjelgùmorawskigo, nostympñy bez kilkad¼e¶ùnt lot bùu pod panowañym èeskym, potym tela samo pod polskym, za¶ kilkano¶æe lot pod èeskym, 300 lot pod polskym, 400 lot pod èeskym i austro-mad¼arskym, 200 lot pod pruskym i austro-mad¼arskym. Teroz zdecydowano wjynkšo¶ ¦lùnska je w Polsce, a tajla Gùrnygo ¦lùnska tyž w Èeskij Republice. Posùgujùnce ¶e na beztyd¼yñ abo uokazjùnalñy jynzykym ¶lùnskym Gùrno¶lùnzoki mješkajùm d¼i¶ioj we wojewùdztwje ¶lùnskym i uopolskym w Polsce, w kraju morawsko¶lùnskym w Èeskij Republice i na ymigracyji, gùwñy w Ñymcach i Stanach Zjydnoèùnych, nale tyž na coukym ¶wjeæe.
Wšyjske suowjañske jynzyki wywodzùm ¶e s jydnygo jynzyka i w pøešuo¶æi bùuy do ¶ebje fest podobne. S kuli tygo polscy i èescy naukowcy uod jynzyka spjerajùm ¶e èy suawne zdañy s 1270 roka "Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai" je pjyrwšym zapisanym zdañym polskym èy èeskym. Jedno s hipotez pado nawet, aže zdañy to mjou ped¼eæ Èech do Polki. Krùñikoø uokre¶liu to zdañy jako polske ("polonico"), ale uopisou scyna majùnca mjejsce na Gùrnym ¦lùnsku i pøedstawjo uùna po prowd¼e rozmowa uùwèesnych ¦lùnzokùw - porùwnej bømjyñy po polsku: "Daj, ja bêdê me³³, a ty odpocznij", a po ¶lùnsku: "Dej, dyæ jo pobruša, a ty poèywej". Najwjynkšy wpuyw na suowjañske jynzyki zachodñy mjou jynzyk ñymjecki s kuli ñymjeckych kolùñistùw i ñymjecke mješèañstwo - stùnd w jynzyku polskym i èeskym tela je ñymjeckych suùw s uokresu ¦redñowjeèa. W ¦lùnsku dodatkowy wpuyw jynzyka ñymjeckigo wyñik s posugiwaño ¶e ñim bez wuadajùnca ¦lùnskym admiñistracyjo austrjacko, prusko a ñymjecko. Podstawowo edukacyjo školno bùua prowadzùno bez wjeki w jynzyku mjejscowym, èyli ¶lùnskym, a potym w uokre¶e germañizacyji ¦lùnska, w jynzyku ñymjeckym. Egzorty w ¶lùnskych ko¶æouach bez wjeki bùuy èytane po ñymjecku, polsku a morawsku - ješèe w rokach 70-tych XX wjeka pora ležùncych w Polsce mjejscowo¶æi noležauy do katolickij djecezyji s Uolùmùñca w Èeskij Republice i do tyj pory godo ¶e tam po lasku, èyli w gwaøe pograñièa ¶lùnsko-morawskigo.
Stan uobecny jynzyka ¶lùnskigo
Na uobecny ¶lùnski nojwjynkšy wpuyw mo jynzyk polski i èeski s kuli ud¼au ¦lùnzokùw w kultuøe tych pañstw, jynzyk ñymjecki s kuli d¼oualno¶æi mñijšo¶æi ñymjeckij w Polsce i kultury uùgùlnyj w Ñymcach, uoroz jynzyk angelski w wjynkšo¶æi krajùw ¶wjata s kuli kultury popularnyj i mjejscowyj w krajach zamješkaño ¦lùnzokùw. Ñystety jynzyk ¶lùnski ñy je jynzykym nauèaño nawet w škouach podstawowych èy pøedškolach w žodnym s pañstw zamješkouych bez ¦lùnzokùw. Wæùnž ñy prowadzuùna je w ko¶æouach liturgijo po ¶lùnsku, choæož dostympna je po ñymjecku. W kultuøe a ¶rodkach masowygo pøekazu (powšychñij w Polsce, mñij w Èeskij Republice) jynzyk ¶lùnski fùnkcjùnuje, ale w formje dalekij uod uorginalnyj, za to potoènej i fest zgermañizowanyj (w Polsce) abo spolùñizowanyj (w Èeskij Republice). W žodnym ¶lùnskym mje¶æe ñy mo uoznakowaño w jynzyku ¶lùnskym, ñy id¼e tyž posugiwaæ ¶e ñim w uøyndach. W mouych mjejscowo¶æach, w kerych mješkajùm gùwñy ¦lùnzoki, powšychne bywo posugiwañy ¶e ¶lùnskym w sklepach, bankach, na poèæe, a nawet w uøyndach pañstwowych (w informacyji ustnyj, ñy w drukach). W literatuøe jynzyk ¶lùnski nojlepij mo ¶e w zbjorach uozprawek ludowych i inkšych uopracowañach regjùnalnych, kere možno nabyæ w prawje koždej k¶yngarñi na Gùrnym ¦lùnsku (powšychñij w polskij tajli). Literatura pjynkno i fachowo po ¶lùnsku dopjero raèkuje. Jynzyk ¶lùnski nojpowšychñij wystympuje w rozmowach prywatnych, w liènych regjùnalnych stacyjach radyjowych, utworach muzyènych (w Polsce i Èeskij Republice) uoroz w internecu i inkšych nowoèesnych ¶rodkach kùmùñikacyji.
Uopracowou Adam Rygjou
|
Štart
Uo jynzyku
